नयॉं दिल्ली, 28 अगस्त (हि.स.)। संघ शताब्दी वर्षको उपलक्ष्यमा आयोजित तीन दिवसीय व्याख्यानमालाको अन्तिम दिन राष्ट्रिय स्वयंसेवक संघका सरसंघचालक डा. मोहन भागवतले जिज्ञासाहरूको समाधान गरे। उनले भने, 'भारत अखण्ड छ, यो जीवनको तथ्य हो। पूर्वज, संस्कृति र मातृभूमिले हामीलाई एक बनाउॅंछ। अखण्ड भारत केवल राजनीति होइन, तर जनमानसको एकता हो। जब यो भावना जाग्नेछ, तब सबै जना सुखी र शान्तिपूर्ण बस्नेछन्।' संघ कसैको विरोधमा छ भन्ने गलत धारणा छ। हाम्रा पुर्खाहरू र संस्कृति एउटै हुन्। पूजा गर्ने तरिका फरक हुन सक्छ, तर पहिचान एउटै हो। सबै पक्षमा अन्तर-धार्मिक विश्वास स्थापित गर्नु आवश्यक छ। मुस्लिमहरूले सँगै हिँड्दा आफ्नो इस्लाम नष्ट हुनेछ भन्ने डर त्याग्नुपर्छ। सरसंघचालक जीले स्वतन्त्रता संग्राम र विभिन्न सामाजिक आन्दोलनहरूमा संघको भूमिकालाई जोड दिए। उनले भने, संघले सामाजिक आन्दोलनहरूमा कहिल्यै पनि आफ्नो झण्डा अलग्गै उठाउँदैन। जहाँ राम्रो काम भइरहेको छ, त्यहाँ स्वयंसेवकहरूलाई सहयोग गर्ने स्वतन्त्रता छ।

आरएसएसको कार्य पद्धतिको बारेमा सरसंघचालकले स्पष्ट पारे कि संघको कुनै अधीनस्थ संगठन छैन, सबै संगठनहरू स्वतन्त्र, स्वायत्त र आत्मनिर्भर छन्। कहिलेकाहीं संगठन र दलबीच भिन्नताहरू देख्न सकिन्छ, तर यो केवल सत्यको खोजी गर्ने प्रक्रिया हो। संघर्षलाई प्रगतिको माध्यमको रूपमा विचार गर्दै, सबैले आ-आफ्नो क्षेत्रमा नि:स्वार्थ भावले काम गर्छन्। हामीमा मतभेद हुन सक्छ, तर मनभेद होइन, यो विश्वासले सबैलाई एउटै गन्तव्यमा पुर्‍याउँछ।

संघको विरोधमा मत राख्नेहरूअन्य राजनीतिक दलहरूसँगको सहकार्य र विरोधी विचार भएकाहरूप्रतिको दृष्टिकोणको उदाहरण दिँदै उनले मौलाना आजाददेखि प्रणव मुखर्जीसम्म सबैले संघको बारेमा आफ्नो विचार परिवर्तन गरेको बताए। उनले भने, संघले सधैं राम्रो कामको लागि मद्दत खोज्नेहरूलाई समर्थन गर्छ। यदि कुनै बाधा आउॅंछ भने, संघ उनीहरूको इच्छालाई सम्मान गर्दै पछि हट्छ।

उनले भने, हामी जागिर खोज्ने होइन, जागिर दिने बन्नुपर्छ। जीविकोपार्जन भनेको जागिर हो भन्ने भ्रम हामीले अन्त्य गर्नुपर्छ। यसले समाजलाई फाइदा पुर्‍याउनेछ र जागिरमा दबाब कम गर्नेछ। सरकारले अधिकतम ३० प्रतिशत अवसर प्रदान गर्न सक्छ, बाँकी सबैले आफैं काम गरेर कमाउनुपर्छ। कामलाई सानो ठान्ने सोचले समाजलाई पतन गराएको छ। श्रमलाई सम्मान दिनुपर्छ। युवाहरूमा आफ्नो परिवार निर्माण गर्ने क्षमता छ, यसबाट हामी विश्वलाई कार्यबल पनि प्रदान गर्न सक्छौं।

जनसंख्या र जनसांख्यिकी परिवर्तनसरसंघचालक जीले जन्मदरमा सन्तुलन कायम राख्नुपर्ने आवश्यकतामा जोड दिँदै देशको हितमा प्रत्येक परिवारले तीन सन्तान जन्माउनुपर्छ र त्यसमा आफूलाई सीमित राख्नुपर्ने बताए। उनले भने, जनसंख्या नियन्त्रण र पर्याप्त रहोस् भन्ने कुरा सुनिश्चित गर्न नयाँ पुस्ता तयार हुनुपर्छ।

जनसांख्यिकीय परिवर्तनको विषयमा, उनले मतान्तरण र घुसपैठको विरोध गरे। उनले भने कि जनसांख्यिकीय परिवर्तनले कहिलेकाहीं गम्भीर परिणामहरू निम्त्याउँछ, देशको विभाजन पनि। उनले स्पष्ट पारे कि संख्या भन्दा बढी, हामीले नियतको बारेमा चिन्ता गर्नुपर्छ। मतान्तरण लोभ वा बलबाट हुनु हुँदैन। यदि यो हुन्छ भने, यसलाई रोक्न आवश्यक छ। उनले घुसपैठप्रति पनि चिन्ता व्यक्त गर्दै भने, रोजगार हाम्रो देशका मानिसहरूलाई दिनुपर्छ, अवैध रूपमा आउनेहरूलाई होइन।

देश विभाजन र अखण्ड भारतसरसंघचालक जीले भने, संघले देश विभाजनको विरोध गरेको थियो। आज हामी विभाजित देशहरूमा विभाजनको दुष्प्रभाव देखिरहेका छौं। भारत अखण्ड छ, यो जीवनको वास्तविकता हो। पुर्खा, संस्कृति र मातृभूमिले हामीलाई एक बनाउँछ। अखण्ड भारत केवल राजनीति होइन, जनताको एकता हो। जब यो भावना जागृत हुन्छ, सबैजना खुशी र शान्त हुनेछन्।

डा. मोहन भागवत जीले हिन्दू-मुस्लिम एकतालाई साझा पुर्खा र संस्कृतिमा आधारित गर्दै संघ कसैको विरोधी हो भन्ने गलत धारणा विकास भएको बताए। यस धारणाको पर्दा हटाएर संघलाई हेर्नुपर्छ। उनले भने, हामी हिन्दू भन्नेछौं, तपाईंले यसलाई भारतीय मान्न सक्नुहुन्छ- अर्थ एउटै हो। हाम्रा पुर्खा र संस्कृति एउटै हो। पूजा गर्ने तरिका फरक हुन सक्छ, तर हाम्रो पहिचान एउटै हो। उनले भने कि दुवै पक्षबाट विश्वास स्थापित हुनुपर्छ- हिन्दूहरूमा शक्ति जगाउन आवश्यक छ र मुस्लिमहरूले सँगै आए उनीहरूको आफ्नो इस्लाम गुम्नेछ भन्ने डर हटाउनुपर्छ। उनले भने, हामी ईसाई धर्म वा इस्लामका अनुयायी हुन सक्छौं, तर हामी युरोपेली र अरब होइनौं र यी धर्मका नेताहरूले आफ्ना मानिसहरूलाई यो सिकाउनुपर्छ।

उनले भने, देशका ठाउँहरूको नाम आक्रमणकारीहरूको नाममा होइन, अब्दुल हमिद र एपीजे अब्दुल कलाम जस्ता व्यक्तित्वहरूको नाममा राख्नु पर्छ। यदि आरएसएस हिंसामा संलग्न संस्था भएको भए, यो ७५ हजार स्थानमा पुग्न सक्दैनथ्यो। आरएसएसको स्वयंसेवक कुनै पनि हिंसामा संलग्न भएको कुनै उदाहरण छैन। यसको विपरीत, संघका सेवा कार्यहरूलाई हेर्नुपर्छ, जुन स्वयंसेवकहरूले कुनै भेदभाव बिना गर्छन्।

आरक्षणआरक्षणको बारेमा उनले भने, आरक्षणको मुद्दा तर्कको होइन, करुणाको हो। यदि अन्याय भएको छ भने, त्यसलाई सच्याउनुपर्छ। उनले स्पष्ट पारे कि संघले विगतमा संविधान अनुसार आरक्षणलाई समर्थन गरेको छ र भविष्यमा पनि गरिरहनेछ। जबसम्म लाभार्थीहरूलाई यसको आवश्यकता पर्दछ, संघ उनीहरूको साथमा उभिनेछ। आफ्नै जनताको लागि केही छोड्नु हाम्रो धर्म हो।

भाषासरसंघचालकले भाषाको बारेमा भने, “भारतका सबै भाषाहरू राष्ट्रिय हुन्, तर पारस्परिक संवादको लागि एउटा साझा भाषा आवश्यक छ र यो विदेशी हुनु हुँदैन।” सबै भाषाहरूमा आदर्श र आचरण समान छन्, त्यसैले विवादको आवश्यकता छैन। हामीले आफ्नो मातृभाषा जान्नुपर्छ, राज्यको भाषा बोल्नुपर्छ र साझा प्रयोगको निम्ति एक भाषा अपनाउनुपर्छ। यही भारतीय भाषाहरूको समृद्धि र एकताको मार्ग हो। यस बाहेक हामीले विश्वका भाषा सिकौं, यसमा कुनै आपत्ति छैन।

संघको परिवर्तनशीलतासरसंघचालकले संघ परिवर्तनशील संगठन भएको बताए। हामी केवल तीन कुरामा अडिग छौं। उनले भने, व्यक्तित्व विकास मार्फत समाजको आचरणमा परिवर्तन सम्भव छ र हामीले यो गरेर देखाएका छौं। समाजलाई व्यवस्थित गरौं, सबै परिवर्तन स्वतः हुन्छन्। हिन्दुस्तान हिन्दू राष्ट्र हो। यी तीन कुरा बाहेक संघमा सबै कुरा परिवर्तन हुनसक्छ। अन्य सबै कुरामा लचिलोपन छ।

शिक्षामा संस्कारतकनीक र आधुनिकता शिक्षाको विरोधी होइनन्। शिक्षा केवल विद्यालय शिक्षा वा जानकारीसम्म सीमित छैन। शिक्षाको उद्देश्य व्यक्तिलाई संस्कारी बनाएर वास्तविक मानव बनाउनु हो। हाम्रो मूल्यहरू र संस्कृतिको शिक्षा सबैतिर सिकाइनुपर्छ। यो धार्मिक शिक्षा होइन। हाम्रा धर्महरू भिन्न हुन सक्छन् तर समाजको स्तरमा हामी सबै एक हौं। असल संस्कार र शिष्टाचार सार्वभौमिक मूल्य हुन्। भारतको धेरै समृद्ध साहित्यिक परम्परा छ। यो अवश्य सिकाउनुपर्छ, चाहे त्यो मिशनरी स्कूल होस् वा मदरसा।

मथुरा काशीमथुरा र काशीप्रति हिन्दू समाजको आग्रहको सम्मान गरिनुपर्छ। उनले राम मन्दिर आन्दोलनमा संघले सक्रिय रूपमा भाग लिएको थियो तर अब संगठन अन्य कुनै आन्दोलनमा प्रत्यक्ष रूपमा संलग्न नहुने कुरा पनि स्पष्ट पारे। उनले भने, राम मन्दिर निर्माण गर्ने हाम्रो माग थियो र संघले यस आन्दोलनको समर्थन गऱ्यो। अब संघले अन्य आन्दोलनहरूमा भाग लिने छैन। तर हिन्दू मानसिकतामा काशी-मथुरा र अयोध्याको महत्त्व छ। दुई जन्मस्थली हुन् र एउटा निवास स्थान हो। हिन्दू समाजले यसमाथि जोड दिनु स्वाभाविक हो।

सरसंघचालकले भने कि संघमा सेवानिवृत्तिको कुनै अवधारणा छैन। “मैले कहिल्यै भनेको थिइनँ कि म निश्चित उमेरमा अवकाश लिनेछु वा कसैले लिनुपर्छ। संघमा हामी सबै स्वयंसेवक हौं। यदि म 80 वर्षको भएँ र मलाई शाखा चलाउने जिम्मा दिइयो भने, मैले यो गर्नैपर्छ। हामीले त्यही काम गर्छौं, जुन संघले हामीलाई सुम्पिन्छ। यहाँ सेवानिवृत्तिको प्रश्न लागू हुँदैन।”

संघमा केवल एक व्यक्तिमा मात्र निर्भरता छैन। उनले भने, “म एक्लो सरसंघचालक होइन, यहाँ थप 10 जना छन्, जसले यो जिम्मेवारी सम्हाल्न सक्छन्। हामी जीवनको कुनै पनि समयमा अवकाश लिन र संघले चाहेसम्म काम गर्न तयार छौं।”

महिलाको भूमिकासामाजिक संगठन प्रयासहरूमा महिलाहरू सक्रिय रूपमा संलग्न छन्। “१९३६ मा, राष्ट्रिय सेविका समिति गठन गरिएको थियो, जसले महिला शाखाहरू सञ्चालन गर्दछ। यो परम्परा आजसम्म पनि जारी छ। संघबाट प्रेरित धेरै संस्थाहरूको नेतृत्व महिलाहरूले गर्छन्। महिला र पुरुष हाम्रो लागि पूरक हुन्।” संघको कार्य क्षेत्र भारतमा सीमित छ, तर विदेशमा स्वयंसेवकहरूले त्यो देशको कानून अनुसार काम गर्छन्।

मन्दिरहरूमा अधिकारउनले भने, “सबै मन्दिर सरकारसँग छैनन्, केही निजी र ट्रस्टहरूसँग छन्। तिनीहरूको अवस्था राम्रो हुनुपर्छ।” देश मन्दिरहरू भक्तहरूलाई हस्तान्तरण गर्न तयार छ, तर यसको लागि पनि व्यवस्था गरिनुपर्छ। “जब हामी मन्दिरहरू पाउँछौं, पूजा, पैसा र भक्तहरूको हितमा स्थानीयदेखि राष्ट्रिय स्तरसम्म व्यवस्था गरिनुपर्छ। ताकि यदि अदालतले निर्णय दियो भने, हामी तयार रहौं।”

गृहस्थ स्वयंसेवकहरूको भूमिकाको बारेमा सरसंघचालकले भने, “संघमा गृहस्थ स्वयंसेवकहरू शीर्ष पदमा पुग्न सक्छन्। भैयाजी दानी लामो समयदेखि सरकार्यवाह थिए र गृहस्थ थिए।” उनले स्पष्ट पारे कि हाल संघमा ५ देखि ७ लाख स्वयंसेवकहरू छन् र लगभग साढे ३ हजार प्रचारकहरू सक्रिय छन्। शीर्ष स्तरमा, संघलाई पूर्ण समय दिनुपर्छ। “गृहस्थहरू हाम्रा मार्गदर्शक हुन्, हामी उनीहरूका कामदार हौं।” संघको सदस्यताको लागि कुनै प्रक्रिया छैन। संघका स्वयंसेवकहरू खोजेर वा संघको वेबसाइटमा गएर संघमा सामेल हुन सकिन्छ।

मतान्तरणका लागि विदेशबाट आउने धनसरसंघचालकले मतान्तरणका लागि विदेशबाट आउने धनलाई रोक्ने कुरा गरे। उनले भने, “यदि सेवाका लागि विदेशबाट पैसा आउँछ भने ठीक छ, तर यसलाई त्यही उद्देश्यका लागि प्रयोग गर्नुपर्छ। यो धन मतान्तरणका लागि प्रयोग हुँदा समस्या उत्पन्न हुन्छ। “यसलाई रोक्नु आवश्यक छ, यसको छानबिन र व्यवस्थापन सरकारको जिम्मेवारी हो।”

सरसंघचालकले भने कि भारत एक हिन्दू राष्ट्र हो र यसलाई घोषणा गर्न आवश्यक छैन। उनले भने, “हिन्दू राष्ट्र ऋषि-सन्तहरूले घोषणा गरेका हुन्। यसलाई कुनै आधिकारिक घोषणाको आवश्यकता छैन, यो सत्य हो।

उनले भने, “सन् 1972 मा धर्माचार्यहरूले स्पष्ट गरेका थिए कि हिन्दू धर्ममा छुवाछुत र भेदभावको कुनै स्थान छैन। यदि कतै जातिय भेदभावको उल्लेख भएपनि, त्यसको गलत अर्थ लगाइएको हो भनेर बुझ्नुपर्छ। हिन्दूहरूमा कुनै एउटा धर्मग्रन्थ छैन र यस्तो पनि होइन कि सबैले त्यसको पालन गर्दै आइऱहेका छऩ्।

उनले भने कि हामीसँग आचरणका दुई प्रमाणहरू छन् - एउटा शास्त्र हो र दोस्रो लोक हो। लोकले जे चाहन्छ, त्यही हुन्छ। भारतका मानिसहरूले जातिय भेदभावको विरोध गर्छन्। संघले पनि सबै समुदायको नेतृत्व गर्नेहरूलाई एकसाथ आउनका लागि प्रेरित गर्दछ र उनीहरूले मिलेर आफ्नो र सम्पूर्ण समाजको चिन्ता गरून्।

उनले भने कि धार्मिक र सामाजिक कार्यक्रमहरू मानिसहरूमा गुणस्तर र संस्कार बढ़ाउने हुनुपर्छ र संघले यस दिशामा प्रयास गर्दछ।

---------------

हिन्दुस्थान समाचार / बिशाल